لباس قشقایی

لباس‌های محلی استان فارس یکی از زیباترین جاذبه‌های فرهنگی سراسر ایران است اما این پوشش بیشتر در میان ساکنان روستاها و عشایر این استان رواج دارد. آوازه جاذبه لباس‌های محلی زنان و مردان قشقایی ساکن در این استان تا دوردست‌ها رفته وامروزه به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های فرهنگی این قوم تبدیل شده است .

ریشه شناسی نام: قشقایی از واژه ترکی قاچماق به معنی «فراری» آمده‌است طبق نظر دیگر نام قشقایی از واژه ترکی قشقا به معنی «اسب پیشانی سفید» آمده‌است .

خاستگاه: قشقایی ها در سده های نوزدهم و بیستم میلادی ائتلافی از اقوام با زبانی مشترک اما خاستگاهی متفاوت ایجاد کردند . آنها غالبا شبانان کوچنده ای بودند که به طور موسمی بین سرزمین های پست وبلند کوه های جنوبی زاگرس ، کوچ می کردند به نظر عده‌ای از محققان، طایفه‌ای از ترکان خلج می‌باشند که از عراق عجم و ساوه به فارس کوچ کرده‌اند و عده‌ای دیگر معتقدند که این ایل در دوره صفویه از قفقاز به سرزمین آذربایجان کوچانده و سپس در زمان شاه عباس به فارس تبعید شدند.
قشقاییان براین باورند که اجدادشان از قراولان هولاکوخان و لشکر تیمور از ترکستان به ایران آمده اند در حالی که ورودشان در زمان مهاجرت‌های بزرگ قبیله‌ای قرن یازدهم میلادی محتمل‌تر است.
 ایل قشقایی دارای طوایف مختلفی است که عبارتند از طایفه دره شوری، طایفه فارسی مدان، طایفه کشکولی بزرگ، طایفه کشکولی کوچک، طایفه شش بلوک و طایفه عمله‌ای جعفربیگی. ایل شاهسون بغدادی در زمان نادرشاه از مناطق شمالی عراق به خراسان کوچانده شدند و بعدها به شیراز رفتند.

گویش و لهجه: قشقایی ها به زبانی از شاخه جنوب غربی ترکی (ترکی اغوز) صحبت می کنند این زبان غیر از فارس در همدان نیز رواج دارد. در فیروزآباد زبان ترکی بسیار رواج دارد امیختگی گویش‌ها و لهجه‌ها در استان فارس موجب شده است که نوع گفتار در این استان بسیار فراوان و متنوع باشد و شاید بتوان گفت به ازای هر شهر یا روستای موجود در این استان، نوعی گویش و لهجه خاص وجود دارد اما در یک تقسیم‌بندی کلی‌تر هر شهرستان استان فارس دارای نوعی گفتار خاص و گویشی از زبان فارسی است.

مذهب: در حال حاضر بیشتر ساکنان استان فارس، مسلمان و پیرو مذهب تشیع می‌باشند که همراه با اقلیت‌های مذهبی چون زرتشتیان، یهودیان و مسیحیان، در این استان زندگی مسالمت‌آمیزی دارند. در برخی از مناطق این استان همچون لار، خنج و مهر، مسلمانان اهل سنت و شافعی مذهب وجود دارند.

پوشاک قشقایی: لباس‌های محلی استان فارس یکی از زیباترین جاذبه‌های فرهنگی سراسر ایران است اما این پوشش بیشتر در میان ساکنان روستاها و عشایر این استان رواج دارد. همانطور که گفته شد بخش مهمی از ترکیب جمعیتی این استان را عشایر قشقایی تشکیل می‌دهند که ایشان به پوشاک سنتی خود بسیار پایبند می‌باشند. آوازه جاذبه لباس‌های محلی زنان و مردان قشقایی ساکن در این استان تا دوردست‌ها رفته وامروزه به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های فرهنگی این قوم تبدیل شده است .

     پوشاک مردان قشقایی: درقرن نوزدهم میلادی، مردان ایلیاتی قشقایی ، شلوارهای پاچه گشاد ( تنبان )، پیراهن های بی یقه ( کِینَک )، رداهای پارچه ای مخطُط بلند ( ارخالق )، بسته شده با کمر بند پهن ( شال )، و قبا های نمدی ( کَپَنک )، می پوشیدند. سربند شامل کلاه های نمدی سیاه مدور یا مخروطی بود ( بِرک ). اسلحه، چاقو، خنجر، شمشیر و گرز ، بخش مهمی از پوشاک مردان سرشناس قشقایی مخصوصا خانهای بزرگ ، وقتی به شهرها و شهرستانها می رفتند، پوشاکی مشابه افراد سرشناس قاجار به تن می کردند، شامل: پیراهن های سفید و بی یقه، رداهای پارچه ای بلند با یقه های برگشته که جلو روی هم می آمد، وکمربندهای پهن برای محکم نگه داشتن ردا. کلاه های سیاه آنها از جنس پوست بره، بلند، استوانه ای شکل و اغلب سرصاف بود. انها همچنین تن پوش های رویی گشاد ( عبا ) و بالا پوش های زربفت بلند و آراسته به تن می کردند. مردان سرشناس قشقایی وقتی درقلمرو ایل بودند، انواعی از این پوشاک را که کمتر رسمی بود می پوشیدند.
از سال 1307 ش. وقتی رضا شاه لباس بومی را ممنوع کرد، مردان قشقایی تا زمان کناره گیری اجباری وی در سال 1320 ش. از پوشیدن رداهای سنتی، کمربند ها و کلاههایشان، منع شده بودند. آنها همچون همه مردان ( به جز روحانیون ) ناچاربه پوشیدن لباس از پیش تعیین شده ای بودند که شامل شلوارهای به سبک اروپایی، کت های یکدست و کلاه می شدند. پس از سال 1320 ش. مردان قشقایی همچنان این کت و شلوار ها می پوشیدند. ردا ( ارخالق ) که تا سال 1307 ش، به طور معمول پوشیده می شد، تبدیل به جامه تشریفاتی گردید و از " چوقا " نیز دیگر استفاده چندانی نمی شد. در سال 1320 ش، با کناره گیری رضا شاه، ناصرخان قشقایی از زندان و بازداشت خانگی درتهران آزاد شد و به منظور ایفای نقشی فعال به عنوان ایلخان ( خان بزرگ ) ائتلاف قشقایی، کلاه خاص قشقایی ( دوگوشی ) را که به سبک های گذشته بود، معرفی نمود. این کلاه که از نمد خاکستری، خرمایی یا بژ است، مدّور بوده و دوزبانه برجسته مشخص، بالای گوشها داشت. این کلاه به سرعت توسط تمام مردان قشقایی پذیرفته شد وتبدیل به نماد قدرت، خودمختاری وهویت احیا شده قشقایی ها گردید.

    پوشاک زنان قشقایی: لباس زنان قشقایی در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی، شبیه لباسی بود که زنان عشایر و روستایی در جنوب غربی ایران می پوشیدند. انها این لباس را پیوسته در طی دهه 1970 م و با تفاوت هایی در دهه 1990 م، به تن می کردند. این لباس با زینتها، بافته ها و رنگ های شاد روشن مشخص می شد. زنان دامن های چین دار چند طبقه ( شلیته ، تنبان )، تونیک های ( کینَک ) چاک دار در پهلو، نیمتنه های کوتاه ( ارخالق ) با آستینهای نوک تیز، می پوشیدند. آنها روی کلاههای کوچکشان ( کّلاقچه )، روسریهای پشت نما یی ( لچک ، چارقد ) که در پشت گردن و کمرهایشان را می پوشاند، به سر می کردند. پس از سال 1320 ش، بسیاری از زنان قشقایی، سربند ابریشمی تابیده ای را اضافه کردند که روی روسری بسته می شد و دنباله های آن به پشت می افتاد. جواهرات ( گردنبند ها ، سنجاق های روسری ، گوشواره ها و اغلب بازوبند ها )، رفاه خانگی و خانوادگی را نشان می داد. زنان قبایل مختلف قشقایی، اغلب با چنین ریزه کاریهایی در لباس، مانند گره سربند های ابریشمی و انتخاب رنگ های بافته، متمایز می شدند. زنان قشقایی هیچ وقت صورت های خود را نمی پوشاندند. دراین قرن تا انقلاب 1357 ش، هرگاه زنان به شهرها سفر می کردند، برای آنکه خود را باپوشاک معمول شهری درایران تطابق دهند، گاه چادر به سر می کردند. زنان قشقایی پوشاک خود را با پارچه های خریداری شده از بازارها وفروشندگان دوره گرد، می دوختند. آنها کفش های دست ساز به سبک روستایی ایران را به پا می کردند. زنان سرشناس قشقایی ساکن شهرها وشهرستان ها، اغلب از جامه زنان سرشناس شهری تقلید می کردند.
 پوشاک بچگانه قشقایی ،از پوشاک بزرگسالان شکل می گرفت. پسرها اغلب تاحدود3سالگی برای به اشتباه انداختن ارواح خبیثه و دفع حسادت و چشم شور، مانند دخترها لباس می پوشیدند.
پیراهن زنانه: پیراهن زنانه یا کینگ از شانه تا قوزک پا بلندی دارد و یقه آن کاملاً بسته ودرناحیه جلو سینه چاک داروتزئینات در قسمت جلو سینه صورت میگیرد. این پیراهن از پایین تا نزدیک کمر، به وسیله یک چاک بلند، به دو قسمت جلو و عقب تقسیم می‌شود. چاک‌دار بودن آن نیز علاوه بر جنبه زیبایی، سبب سهولت در راه رفتن و انجام فعالیت‌های روزمره می‌شود. آستین پیراهن تا مچ دست ادامه دارد و درناحیه مچ با کش دوزی یا لیفه جمع می شود.
تنبان تورکی (تورکی تومبان): این پوشش دامنی بلند از پارچه‌های سبک و به صورت چین‌چین است. چین‌های زیاد این پوشش به این دلیل است که در صورت وزش باد و جمع شدن یک طرف آن، چین‌های بعدی جای آن را گرفته و پوشش از بین نرود. گاهی برای زیباتر شدن تنبان، از پارچه‌های بیشتری استفاده می‌کنند تعداد تنبان ها از هفت تا ده تنبان تورکی روی هم می‌پوشند، تنبان تورکی در میان عشایر لر زبان به «تمبون قری» معروف است.
لچک: از پارچه توری سه گوش تشکیل شده که در قسمت پیشانی نیم دایره ای شکل آویزان شده و برای تزئینات آن از پولک های رنگا رنگ استفاده می کنند و در زیر چانه با سنجاق های طلا بسته می شود.
چارقد: چارقد پارچه ظریف و نازکی است که طرح خاصی دارد و به عنوان روسری، قسمت سر به جز صورت را می‌پوشاند. اطراف چارقد را گاهی مهره یا ملیله‌دوزی می‌کنند.
دستمال: دستمال یا یاغلوق (کلاغی) پارچه‌ایست که روی چارقد و به پیشانی بسته شده و گره‌ای در پشت سر می‌خورد و در بالای پیشانی به وسیله سنجاق یا گل طلا، به چارقد اتصال پیدا می‌کند. دستمال در حالت کلی از سر در برابر سرما و وزش باد، محافظت می‌کند. جنس دستمال تا حدّ ممکن باید از پارچه‌های قیمتی چون ابریشم و حریر باشد.

آرخالق: آرخالق زنانه را به عنوان لباس گرم می‌پوشند اما چون پوششی زیبا و محافظ بوده، موجب وقار و سنگینی لباس می‌شود، بنابراین آن را در اغلب فصول سال استفاده می‌کنند. آرخالق دارای چاک‌هایی در زیر بغل است که باعث حرکت آسان دست‌ها می‌شود و در سر آستین دارای سمبوسه ای کوتاه است تا پشت دست ها را می پوشاند. تزئینات ارخالق بصورت سکه دوزی با نوارهای تزئینی رنگارنگ انجام می شود. نکته قابل توجه در ارخالق و تفاوت آن با سایر ارخالق های سایر اقوام، وجود زائده ای در ناحیه پهلوها می باشد که موجب آزادی بیشتر برای حجم تعداد تنبان ها در کمر است.
پس از استقرار جمهوری اسلامی درسال 1357 ش، زنان قشقایی تنها هنگام سفر به شهرها وشهرستانها، تاحدودی اصول جدید لباس زنانه را با پذیرفتن پوششهایی چون چادر به رنگهای تیره قبول کردند صرفا قشقایی های شهری، لباس هایی را که به طورکلی زنان شهری ملزم به پوشیدن آن بودند، به تن می کردند. یعنی لباس هایی مثل: چادرهای سیاه یا روپوش های (مانتو) تیره، مقنعه که اطراف صورت را محکم می پوشاند، یا روسری ها، شلوارهای گشاد و جوراب های تیره ونیز کفشهای جلوبسته. زنان چادرنشین قشقایی ( آشکارا چنین تغییراتی را نمی پذیرفتند ). تا سال 1368 ش، برخی زنان قشقایی، مخصوصا آنها که درتماس مداوم با شهرها و شهرستانها بودند انواع اصلاح شده لباسی را که زنان شهری ملزم به پوشیدن بودند، پذیرفتند. درسال 1370 ش، این معیار تاحدی درمیان ملت آسان شده بود و بسیاری از زنان قشقایی، لباس عشیره ای را که کمی اصلاح شده بود پوشیده، وپوشیدن دوباره لباس سنتی را از سر گرفتند.

منابع :
قشقایی – ویکی پدیا ، دانشنامه آزاد
پوشاک در ایران زمین – پیمان متین – ازسری مقالات دانشنامه ایرانیکا  
سایت  قشقایی/ایل قشقایی/قشقایی - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
:/سایت : قشقایی/ایل قشقایی/استان فارس
تنظیم و گردآوری : زهرا موسویان زاده